Izvor: FSK, Valentin Katasonov

Zbirna šteta SSSR-a od Drugog svetskog rata bila je jednaka otprilike polovini svih gubitaka zemalja-saveznica u ratu (SSSR, SAD, Velike Britanije, Francuske).

Staljin je februara 1945.godine na konferenciji u Jalti predložio da se kao ukupan iznos reparacije za Nemačku odredi 20 milijardi dolara, pretpostavljajući da će polovina tog iznosa (10 milijardi dolara) pripasti Sovjetskom Savezu kao zemlji koja je najviše doprinela pobedi i koja je stradala više od svih ostalih zemalja antihitlerovske koalicije. Uz izvesne primedbe Ruzvelt i Čerčil su prihvatili Staljinov predlog. 10 milijardi dolara je obzirom na tadašnju zlatnu sadržinu valute SAD (1 dolar = 1/35 trojske unce) predstavljalo 10.000 tona zlata, a sve reparacije su iznosile 20.000 t zlata. To je značilo da se SSSR slagao da nemačke reparacije pokriju nepunih 8 procenata sovjetske direktne štete od rata i samo 2,8% reparacija po kompletnoj šteti. I to je ličilo na zaista velikodušan Staljinov postupak.

Navedene cifre su predstavljale oštar kontrast u odnosu na gigantski iznos reparacija koje su zemlje Antante (bez Rusije) zahtevale od Nemačke na Pariskoj konferenciji 1919.godine. Versajski mirovni ugovor je odredio reparacioni iznos od 269 milijardi zlatnih mraka, što je predstavljalo ekvivalent od otprilike 100.000 (!) tona zlata. Porušena i oslabljena – prvo ekonomskom krizom 20-h godina, a zatim i Velikom depresijom Nemačka je, kako bi ispunjavala uslove ugovora, bila primorana da pozajmljuje sredstva kod drugih zemalja. 1921.godine je reparaciona komisija smanjila ukupan reparacioni iznos na 132 milijarde dolara, odnosno smanjila ga je na polovinu, ali i to je predstavljalo ekvivalent za 50 hiljada tona zlata. Kada je 1933.godine došao na vlast Hitler, on je potpuno prekinuo isplate reparacija. Tek posle 2. svetskog rata i formiranja (1949.godine) Federativne Republike Nemačke, rukovodioci ministarstava inostranih poslova SAD, Engleske i Francuske su obavezale Nemačku da se vrati ispunjenju dugova u skladu sa Versajskim ugovorom. Prema Londonskom ugovoru iz 1953.godine Nemačkoj, koja je izgubila deo svoje teritorije, bilo je dozvoljeno da sve do ponovnog ujedinjenja zemlje ne plaća kamatu. Ujedinjenje Nemačke od 3. 10. 1990. godine je povuklo obnavljanje njenih reparacionih obaveza po Versajskom ugovoru. Kako bi vratila svoje dugove Nemačkoj je dat rok od 20 godina, zbog čega je ta zemlja bila prinuđena da uzme 20-godišnji kredit od 239,4 miliona maraka. Koliko se to neverovatno razlikuje od politike SSSR-a koja je već samo posle nekoliko godina od završetka Drugog svetskog rata odbila reparacije Rumunije, Bugarske i Mađarske koje su ušle u socijalističku zajednicu! Čak je i Demokratska Republika Nemačka vrlo brzo posle formiranja prekinula potpuno da Sovjetskom Savezu šalje reparacioni novac.

Staljin nije želeo da se ponovi ono što se desilo u Nemačkoj i Evropi posle potpisivanja Versajskog mirovnog ugovora. Taj ugovor je faktički Nemačku saterivao u ugao i kretanje Evrope usmeravao ka Drugom svetskom ratu. Govoreći na Pariskoj mirovnoj konferenciji povodom mirovnog ugovora sa Mađarskom, tadašnji zamenik ministra inostranih poslova SSSR-a A.J.Višinski je objašnjavao suštinu sovjetske reparacione politike: „Sovjetska vlada dosledno sprovodi takvu liniju reparacione politike koja se zaključuje u tome da se polazi od realnih planova – kako se Mađarska ne bi ugušila i kako se ne bi podseklo korenje njene ekonomske obnove, već, naprotiv, da joj se olakšaju mogućnosti za ekonomsku obnovu, da joj se olakša mogućnost da stane na noge i da joj se olakša mogućnost da uđe u zajedničku porodicu Ujedinjenih nacija i da učestvuje u ekonomskom preporodu Evrope.“

Princip poštednog prilaza Sovjetski Savez je koristio i kada se radi o drugim zemljama koje su se borile na strani Nemačke. Tako mirovni ugovor sa Italijom zahteva da ona Sovjetskom Savezu plati reparacije od 100 miliona dolara, što je bilo samo 4 – 5% direktne štete koja je pričinjena Sovjetskom Savezu.

Princip štedećeg prilaza pri određivanju reparacionog iznosa je dopunjavan još jednim važnim principom sovjetske politike – gašenjem reparacionih obaveza u prvu ruku proizvodima tekuće proizvodnje. Taj princip je formulisan zahvaljujući lekcijama, dobijenim od Prvog svetskog rata. Da podsetimo da su reparacione obaveze koje je Nemačka trebalo da izvrši posle 1. svetskog rata bile isključivo u novcu, i to u stranoj valuti. Kao rezultat, Nemačka je bila prinuđena da razvija onu proizvodnju koja je bila orijentisana na izvoz koji je davao određenu valutu, umesto da proizvodi robu za unutrašnje potrebe. Osim toga, Nemačka je, kako bi platila sledeću tranšu reparacija, bila prinuđena i da podiže kredite, što ju je saterivalo u dužničku zavisnost. Sovjetski Savez nije želeo da se to ponovi. Na zasedanju Saveta ministara inostranih poslova 12. decembra 1947.godine V.M.Molotov je objasnio sovjetsku poziciju: „Zapadne zone ne vrše nikakve tekuće reparacione isporuke, ali industrija u anglo-američkoj objedinjenoj zoni dostiže samo 35% od nivoa 1938. godine. Iz sovjetske zone u Nemačkoj vrše se tekuće reparacione isporuke, a industrija je u njoj već dostigla 52% u odnosu na nivo iz 1938. godine. Tako je industrijski indeks sovjetske zone – mada su u njoj složeniji uslovi za obnavljanje industrije – jedan i po put veći od istog indeksa u anglo-američkoj zoni.“

Na konferenciji u Jalti su rukovodioci SSSR, SAD i Velike Britanije usaglasili princip nemonetarnog karaktera reparacija. Na Postdamskoj konferenciji anglo-američki saveznici su ga još jednom potvrdili, ali su počev od 1946. godine sami počeli da ga aktivno torpediraju. Oni su, uostalom, to radili i sa drugim ugovorima koji su se odnosili na reparacije. Tako su se saveznice SSSR-a još na Postdamskoj konferenciji složile da će se isplata reparacionih obaveza Nemačke delimično vršiti i preko isporuka proizvoda i demontaže opreme u zapadnim okupacionim zonama. Međutim, saveznice su sovjetskoj strani pravile prepreke pri dobijanju roba i opreme iz zapadnih okupacionih zona (dobijeno je samo nekoliko procenata od planiranih količina).

Princip hladnog rata protiv SSSR-a iz 1946. godine doveo je do toga da nije stvoren jedinstven saveznički mehanizam uzimanja reparacija i njihovog bilansiranja. A formiranjem 1949. godine Savezne Republike Nemačke u zapadnim okupacionim zonama mogućnost da Sovjetski Savez dobije svoje reparacije iz zapadnog dela Nemačke je potpuno nestala.

Posle Konferencije na Jalti prestala je da figurira konkretna cifra reparacija koje su zahtevane od Nemačke posle završetka Drugog svetskog rata. To pitanje je sve do sada ostalo mračno. Opšte reparacione obaveze Nemačke nisu bile fiksirane preko dokumenata. Nije uspeo da bude formiran ni efikasan centralizovani mehanizam uzimanja reparacija i knjigovodstvenog evidentiranja reparacionih obaveza koje je Nemačka izvršila. Zemlje – pobednice su svoje reparacione zahteve zadovoljavale u četiri oka.

Sama Nemačka, ukoliko bi se sudilo po izjavama njenih zvaničnih lica, ne zna tačno koliko je isplatila. Sovjetskom Savezu je više odgovaralo da reparacije dobija preko robe, a ne u novcu. Prema podacima ruskog istoričara Mihaila Semirjage , od marta 1945. u toku jedne godine najviši organi vlasti SSSR-a su doneli skoro hiljadu odluka koje su se odnosile na demontažu 4.389 preduzeća iz Nemačke, Austrije, Mađarske i drugih evropskih zemalja. Još otprilike hiljadu velikih fabrika je preuzeto u SSSR iz Mandžurije, pa čak i iz Koreje. Cifre su vrlo upečatljive. Ali sve se procenjuje upoređivanjem: nemačko-fašistički osvajači su u SSSR srušili 32.000 industrijskih preduzeća. Odnosno – broj preduzeća koje je SSSR demontirao u Nemačkoj, Austriji i Mađarskoj nije prelazio 14% od onog, što je porušeno u SSSR-u. Prema podacima tadašnjeg predsednika Gosplana SSSR Nikolaja Voznesenskog, isporuke trofejne opreme iz Nemačke su pokrile samo 0,6% direktne štete SSSR-u.

Ima nekih podataka i u nemačkim dokumentima. Tako po podacima Ministarstva finansija Zapadne Nemačke i Federalnog ministarstva unutarnemačkih odnosa iz sovjetske okupacione zone i Nemačke Demokratske republike do 1953. godine je konfiskovano 66,4 milijarde maraka, ili 15,8 milijardi dolara. Prema procenama nemačkih stručnjaka to je ekvivalent za 400 milijardi savremenih dolara. Konfiskovanje je vršeno i u opremi, i u novcu. Osnovne pozicije reparacionih slanja iz Nemačke u SSSR su bile sledeće (u mlrd.maraka): isporuke proizvoda tekuće proizvodnje nemačkih preduzeća – 34,70; novčane isplate u različitoj valuti (među njima i u okupacionim markama) – 15,0.

Kao oblik naplate reparacije u periodu 1945 – 46 g. dosta široko je korišćena demontaža opreme nemačkih preduzeća i njeno prebacivanje u SSSR. U martu 1945.g. u Moskvi je formiran Posebni komitet Državnog komiteta odbrane SSSR-a koji je vršio koordinaciju poslova na demontaži vojno-industrijskih preduzeća u sovjetskoj zoni okupacije Nemačke. Od marta 1945.godine do marta 1946. donete su odluke o demontaži više od 4.000 industrijskih preduzeća: 2.885 iz Nemačke, 1.137 iz nemačkih preduzeća u Poljskoj, 206 iz Austrije, 11 iz Mađarske i 54 iz Čehoslovačke. Demontaža osnovne opreme je izvršena u 3.474 objekta, otpremljeno je 1,118.000 jedinica opreme: strugova za obradu metala 339.000 komada, presa i industrijskih čekića 44.000 i elektromotora 202.000 komada. Iz čisto vojnih fabrika u sovjetskoj zoni je demontirano 67, uništeno 170 i prerađeno za proizvodnju u mirnim uslovima 8.

Međutim, demontaža opreme je značila i prestanak proizvodnje u istočnom delu Nemačke, i porast nezaposlenosti, te je zato već početkom 1947. godine taj oblik reparacije obustavljen. Umesto toga na bazi 119 velikih fabrika u istočnom sektoru okupacije je osnovano 31 akcionarsko društvo u kojima je učestvovao i SSSR. 1950.g. u tim fabrikama je proizvođeno 22% industrijske proizvodnje Nemačke Demokratske Republike. 1954. sva akcionarska društva u kojima je učestvovao i SSSR su bez naknade predata Istočnoj Nemačkoj. Tako je priča o reparacijama od Drugog svetskog rata završena.