Izvor: Fond strateške kulture, Dušan Proroković

Šta su pouke koje možemo izvući iz Drugog svetskog rata? Koliko nam je ostalo nepoznatih detalja o dešavanjima neposredno pred i tokom Drugog svetskog rata, a koji su presudno uticali na istorijske tokove u drugoj polovini XX veka? Da li nam se istorija ponavlja? Da li je nacizam živa ideologija? Sve su ovo pitanja koja su razmatrana i o kojima se polemisalo tokom međunarodne naučne konferencije „Sedamdeset godina od oslobođenja Beograda: borba protiv nacizma 1944-2014“ u organizaciji moskovskog Fonda strateške kulture i beogradskog Fakulteta za diplomatiju i bezbednost. Konferencija je održana u Beogradu, 17. oktobra, dan posle posete predsednika Rusije Vladimira Putina Srbiji. Uvodno izlaganje imao je dr Valentin Katasonov, a skup, koji je okupio dvadeset naučnih radnika iz Srbije i Rusije, je svečano otvorio gradski sekretar za kulturu Vladan Vukosavljević.

Učesnici skupa su posebnu pažnju skrenuli na činjenice koje nedvosmisleno ukazuju da danas prisustvujemo „vaskrasavanju“ nacizma. Ovaj proces je primetan u velikom broju evropskih zemalja, ali je najuočljiviji u Ukrajini. Pokreti, političke partije i paravojne snage koji svoju ideološku osnovu traže u (neo)nacizmu ne samo da nisu označeni kao pretnja od strane zapadnih centara moći, već se njihove akcije otvoreno pomažu. Nacizam je, kao i pre osamdeset godina, za pojedine zapadne sile korisno sredstvo u pokušaju obuzdavanja ili destabilizacije Rusije.

Razlozi zbog kojih je nacizam korišćen kao sredstvo i nekada i sada su geostrategijske prirode. Kada se stvari sagledaju iz ovog ugla, postaje razumljivije zbog čega dolazi do svojevrsnog „procesa rehabilitacije“ pojedinaca i pokreta koji su bili saveznici Hitlerovoj Nemačkoj u nizu evropskih zemalja. Ovo uzrokuje nekritički odnos mladih generacija prema nacizmu i istorijskim događajima koji su doveli do velikog krvoprolića u Evropi. Takav odnos pospešuje i školski sistem i istorijski revizionizam primetan na Starom kontinentu. Što se Balkana i Srbije tiče, opasnost predstavljaju pokušaji reafirmacije velikoalbanske ideje, kao i nakaradno tumačenje istorijskih događaja iz 1941-45. godine u Raškoj oblasti. Podgrevanje ideje o „sandžačkoj autonomiji“ na temeljima koji su iskopani tokom Drugog svetskog rata, može proizvesti nove međuetničke i međureligijske probleme i destabilizovati širi region koji se nalazi na tromeđi Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine.

Nacistička Nemačka je vešto zloupotrebljavala nacionalna pitanja pojedinih naroda u srednjoj i istočnoj Evropi, kako bi lakše uspostavila kontrolu nad ovim prostorom. U tom kontekstu treba posmatrati i Hitlerovu podršku vođenju antisrpskog rata na Balkanu, od strane heterogene koalicije u koju su ulazile-hrvatske, muslimanske, albanske, mađarske i bugarske snage. Za razliku od Nemačke, Staljinov Sovjetski savez nije posvetio dovoljnu pažnju nacionalnim pitanjima na Balkanu. Za Staljina je ključno bilo da održi pomorske snage Velike Britanije i SAD u mediteranskom priobalju, daleko od unutrašnjosti kontinenta, jer je tako povećavao šanse da Crvena armija bude ključni činilac u oslobađanju Rumunije, Bugarske, Jugoslavije, Mađarske, Čehoslovačke i Poljske od okupatora. Posle uspostavljanja vojne kontrole, kako se kasnije pokazalo, išao je i ulazak u ideološko-političku matricu Sovjetskog saveza. I pored toga što je princip podele uticaja u istočnoevropskim zemljama dogovoren između Čerčila i Staljina na Jalti, tokom njegovog sprovođenja je bilo mnogo nesporazuma, nepoverenja i sukobljavanja.

Ispostavilo se da je sovjetsko rukovodstvo imalo u različitim fazama kontakte sa štabovima Josipa Broza, što je dobro poznato; đenerala Dragoljuba Mihailovića, što je slabo poznato; i Ante Pavelića, što je uglavnom nepoznato. Na kraju, 20. oktobra 1944. Beograd je oslobođen sadejstvom snaga Crvene armije i NOVJ, ali je rasplet mogao biti i drugačiji da je razvoj situacije išao drugim tokom. Ostaje do kraja nerazjašnjeno zbog čega je Crvena armija, posle oslobađanja Beograda i bitke na Batini, umesto dalje zapadno ka Zagrebu, „skrenula“ na sever i nastavila svoj put ka Budimpešti. Time je istina o zlodelima nad civilnim stanovništvom u ustaškoj Nezavisnoj državi Hrvatskoj i koncetracionom logoru u Jasenovcu ostala delimično nepoznata za međunarodnu javnost. Na istoričarima je da u narednom periodu pokušaju da istraže iznete teze na konferenciji, o tome kako je moguće da je Josip Broz dao izvesne garancije Staljinu da će se NOVJ „razračunati“ sa hrvatskim ustaškim režimom, a da je istovremeno imao i određeni dogovor sa Pavelićem, koji je zajedno sa velikom grupom čelnika NDH uspeo da pobegne u Latinsku Ameriku.